۱۴مرداد سالگرد انقلاب مشروطه در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی در ایران است. انقلابی که هدفش حاکمیت قانون و پارلمان منتخب مردم، برپایی دمکراسی و رهانیدن ایران از عقب‌ماندگی بود.
پیش از انقلاب مشروطه، زنان در ایران از هیچ حقی برخوردار نبودند و به کلی از میدان فعالیتهای اجتماعی به دور بودند و در حصار اندرونی ها منزوی و گرفتار. حتی در زمان ناصرالدین شاه قاجار با این که خود او سه بار به اروپا سفرکرده و نسبت به آزادی های زنان و وسعت فعالیتهای اجتماعی آنان آشنا شده بود، حتی به زنان و دختران حرمسرایش اجازه حضور در جامعه را نمی داد و به فرمان او، سالی یک بار بازار تهران را قُرُق می کردند و زنان دربار در آن روز فقط اجازه حضور در بازار و خرید را داشتند، آن هم از فروشندگانی که همه زن بودند و هیچ مردی حق حضور در بازار را نداشت. به دستور او امامزاده یی در حرم شاهی برپا کرده بودند و زنان دربار در همان امامزاده نذر و نیازشان را انجام می دادند و هیچ زنی حق نداشت به بهانه زیارت از حرم خارج شود و در نتیجه در معرض دید مردان نامحرم قرار گیرد.
انقلاب مشروطه در حصار اندرونی ها رخنه ایجاد کرد و زنان به تدریج به میدان فعالیتهای اجتماعی وارد شدند.
پیروزی انقلاب مشروطه تأثیرات شگفت انگیزی در بند بند جامعه ایجاد کرد. حصارها و راهبندهای رشد و ترقی زنان نیز در اثر این پیروزی ملی به میزان زیادی فرو ریخت. به نوشته مورگان شوستر در کتاب «اختناق ایران»، «زنان ایران از 1907 به بعد با یک جهش، مترقی ترین (اگر نه رادیکال ترین) زنان جهان شده اند».
به عقیده او، «زنان محجّبه ایران که با تجربه یی ناچیز یک شبه آموزگار، روزنامه نویس، مؤسّس باشگاههای زنان و سخنگو در مباحث سیاسی شدند، کاری کردند که نهضت زنان در غرب دهها و شاید صدها سال برای انجام آن وقت صرف کرده بود.»
پیشگامان مبارزه برای حقوق زنان
پس از پیروزی انقلاب مشروطه، زنان دست اندرکار در نهضت مبارزه برای حقوق زنان که بسیاری از آنان از طبقات بالای اجتماع بودند، رفته رفته در انجمنها متشکّل شدند و مدارس جدید دخترانه، کلاسهای آموزش بزرگسالان، درمانگاه و انواع نهادهای دیگر تأسیس کردند.
مردان مترقی روشنفکر، ازجمله روزنامه نگاران، شاعران و نمایندگان مجلس (نظیر وکیل الرعایا و تقی زاده)، در آن دوره حامی نیرومند حقوق زنان بودند. مقاله های طنزآمیز دهخدا در صوراسرافیل، اشعار ایرج میرزا، مقاله های نویسندگان مختلف در روزنامه های حبل المتین، مساوات، ایران نو، بیانگر همبستگی دست اندرکاران آن روزنامه ها با آرمان زنان بود.
روشنفکران آن زمان بر تأسیس مدارس دخترانه پافشاری می کردند. مبتنی بر این استدلال که وقتی مادران بی سواد و ناآشنا به مقتضیات زمان خود باشند، از آنها نمی توان انتظار داشت که دختران شان به راهی دیگر که مادران شان رفته اند بروند. دختران با تحصیل در مدارس سواد می آموزند و راه آشنا شدن شان با علوم جدید و رسم و رسوم دنیای پیشرفته باز می شود.
تأسیس مدارس دخترانه
در فروردین 1289 (آوریل ۱۹۱۰)، پنجاه مدرسه دخترانه در تهران برپا شد.
در سال 1292 (1913) یک نشریه زنان به نام «شکوفه» فهرستی از 63 مدرسه دخترانه در تهران با حدود 2500دانش آموز منتشر کرد همراه با این توضیح که یک هفتم دانش آموزان مدارس تهران را دختران تشکیل می دهند.
در میان زنان پیشگامی که به تأسیس مدارس دخترانه در تهران همت گماشتند، می توان به بی بی خانم استرابادی اشاره نمود. وی از آموزگاران پیشگام و از نخستین بنیانگذاران مدارس دخترانه تهران بود که دبستانی به نام دبستان دوشیزگان تأسیس کرد. این مدرسه 5معلم داشت و در آن دانش آموزان هفت تا دوازده ساله درس می خواندند. وی کتابی هم به نام «معایب الرجال» نوشت. او همچنین پرورشگاهی برای دختران بی سرپرست ایجاد کرد.
دبستان دوشیزگان با مخالفت مکتب داران و ملاهای مرتجع روبرو شد. عوام برانگیخته شده از سوی متعصبان مذهبی به دانش آموزان و معلمان مدرسه ناسزا می گفتند و گاه آن ها مورد ضرب و جرح قرار می دادند.
صفیّه یزدی نیز از زنان مشهور آن زمان بود که مدرسه عفّتیه را در سال 1289شمسی در تهران تأسیس کرد و به خاطر سخنان پرشورش در دفاع از حقوق زنان خیلی زود به شهرت رسید.
تشکیل انجمن های زنان
«انجمن آزادی زنان» یکی از نخستین جمعیتهای زنان بود که پس از تصویب قانون اساسی در 9دیماه 1285 (30دسامبر 1906) تشکیل شد. جلسات این جمعیت دو هفته یک بار برگزار می شد و عده یی از زنان و مردان معروف هم در این جلسات شرکت می کردند.
دو تن از دست اندرکاران این انجمن دو دختر ناصرالدین شاه ـ تاج السلطنه و افتخار السلطنه ـ بودند که هر دو از مدافعان احقاق حقوق زنان بودند.
زنان معروف دیگری مانند صدیقه دولت آبادی و شمس الملوک جواهرکلام نیز عضو این انجمن بودند.
یکی دیگر از شرکت کنندگان در جلسات انجمن آزادی زنان خانم پارک جوردن همسر مارتین جوردن، مبلّغ معروف آمریکایی بود که هر دو مؤسس کالج پسرانه البرز بودند که در سال 1273 (1894) در تهران تأسیس شد و تا سال 1319 (1940) آن را اداره کردند.
جلسات این انجمن به طور پنهانی انجام می شد. یک بار خبر تشکیل این جلسه ها به گوش مستبدین رسید و جمعی از بسیج شدگان از سوی آخوندهای قشری، به سوی محل تشکیل جلسه روان شدند. اما پیش از این که به محل مورد نظر برسند، یک جوان ارمنی به حاضران خبر داد و آنها قبل از رسیدن جمعیت به محل جلسه متواری شدند.
یکی دیگر از انجمنهای زنان، «انجمن مخدّرات وطن» بود که توسط 60 زن در سال 1289 (1910) در تهران تأسیس شد. آنها به طور عمده در تأسیس مدارس دخترانه، کلاسهای سوادآموزی برای بزرگسالان و تأسیس یتیم خانه فعالیت داشتند. آنها در تهران مدرسه و پرورشگاهی برای صد دختر ساختند.
یکی از دست اندرکاران انجمن مخدرات وطن، آغابیگم، همسر ملک المتکلمین، خطیب برجسته دوران مشروطه و دختر مجتهد آزاداندیش، شیخ هادی نجم آبادی، بود. خود شیخ هادی هم مدرسه دخترانه یی در جنوب تهران دایر کرده بود.
ازجمله دست اندرکاران دیگر انجمن مخدّرات وطن، آناهید داویدیان، همسر یفرم خان (رهبر دانشناک ارمنی و رئیس پلیس تهران پس از فتح تهران و سرنگونی رژیم محمدعلی شاه قاجار) بود. خانم داویدیان سخنوری توانا بود.
صدیقه دولت آبادی، خواهر یحیی دولت آبادی، هم عضو انجمن آزادی زنان و هم دبیر انجمن مخدّرات وطن بود. او در سال 1297 (1918) دبیرستان دخترانه یی در اصفهان بنیان نهاد و در سالهای بعد «اتحادیه زنان اصفهان» را تشکیل داد و هفته نامه «زبان زنان» را منتشر کرد.
صدیقه دولت آبادی در سال 1301 (1922) به فرانسه رفت و در سوربن درس خواند و مقالاتی در روزنامه های اروپا نوشت و سخنرانی هایی درباره زنان و سیاست ایراد کرد و در کنفرانس بین المللی زنان در سال 1305 (1926) به عنوان نماینده ایران سخن گفت.
محترم اسکندری (متولد 1274 ـ درگذشت1303 ـ 29سال)، از خانواده قاجار که پدرش از بنیانگذاران انجمن آدمیت بود، با وجودی که در جوانی حیات را بدرود گفت، از پیشگامان نهضت زنان بود و در سال 1301 (1921) «جمعیت نسوان وطن خواه» را بنیان گذاشت. این جمعیت از سال 1302 نشریه یی به نام «نسوان وطن خواه» منتشر کرد.
درّة المعالی (درگذشت: 1303شمسی) که پدرش طبیب مخصوص ناصرالدین شاه بود، از معلمان پیشگام و عضو انجمن مخدّرات وطن بود که با استفاده از ثروت شخصی «مدرسه مخدّرات تهران» را تأسیس کرد و از زنان باسواد خانواده خودش خواست که در کار تدریس به او کمک کنند.
درّة المعالی و صدیقه دولت آبادی که از مخالفان سرشناس قرارداد روس و انگلیس برای تقسیم ایران به دو منطقه نفوذ روس در شمال و نفوذ انگلیس در جنوب بودند، فعالیت شان را در مخالفت با این قرارداد استعماری سمت و سو دادند. درّة المعالی که با نمایندگان مجلس در ارتباط بود، از آنها خواست که در قبال این قرارداد ضدملی موضعی خصمانه بگیرند. منزل او مرکز جلسات و کنفرانسهای زنان شد و در آن جلسات شعر و ادب نیز برگزار می شد که شعرای معروفی چون ایرج میرزا و ملک الشعرای بهار در آن جلسات شرکت می کردند.
چند فراز از نقش ماندگار زنان در انقلاب مشروطه
بعد از بمباران مجلس در روز دوم تیرماه 1287 و آغاز خیزش تبریز در برابر خودکامگی محمدعلی شاه، زنان نیز در مقاومت یازده ماهه ستارخان و همرزمانش شرکت داشتند و در جنگهای محله های امیرخیز و خیابان با پوشیدن لباس مردانه شرکت داشتند و شماری از آنها نیز در مقابله با دشمن جان باختند. حبل المتین، از روزنامه های معروف آن دوره، در گزارشی می نویسد: «در یکی از نبردهای تبریز بیست زن با لباس مردانه در میان کشته ها شناسایی شدند.»
طاهرزاده بهزاد، از اعضای نهضت مقاومت تبریز، از سرباز مجروحی یاد می کند که حاضر نبود برای مداوا لباسش را از تنش بیرون بیاورند. وقتی ستارخان علت را از او پرسید، به او گفت چون زن است از این کار ابا دارد.
***
بی بی مریم بختیاری، (زاده 1253 ـ درگذشته1316شمسی) از زنان مبارز دوره مشروطه و خواهر سردار اسعد بختیاری و از مشوّقان او در فتح تهران و پیروزی انقلاب مشروطه در 25تیرماه 1288 شمسی بود. بی بی مريم قبل از فتح تهران مخفيانه با عده یی سوار وارد تهران شده و در خانه پدری حسين ثقفی منزل کرد و به مجرد حمله سردار اسعد به تهران، پشت بام خانه را که مُشرف به ميدان بهارستان بود، سنگربندی نمود و با عده یی سوار بختياري، از پشت سر با قزّاق‌ها مشغول جنگ شد. او حتی خود شخصاً تفنگ به دست گرفت و با قزاقان جنگيد.
***
در 8 آذر1290 (29نوامبر1911) حکومت روسیه با جلب موافقت انگلیس به مجلس ایران اولتیماتوم داد که مورگان شوستر آمریکایی را که برای اصلاح امور مالی به ایران فراخوانده شده بود، در مدت 48ساعت از ایران اخراج کند. بسیاری از دموکراتها از او حمایت می کردند. شوستر مخالف دخالت روسیه در امور ایران بود.
در اعتراض به این اولتیماتوم در تهران پنجاه هزار نفر به خیابانها ریختند و اعلام اعتصاب عمومی کردند. در این ماجرا هزاران زن کفن پوشیدند و آماده فدای جان در راه اعتلای وطن شدند.
«انجمن مخدّرات وطن» در روز 10آذر 1290 (اول دسامبر1911) فراخوان برای تظاهرات بزرگی در بیرون مجلس داد. هزاران زن در این تظاهرات شرکت کردند.
مورگان شوستر در کتاب اختناق ایران در این باره می نویسد:
«از پس اندرونیها و حرمهای محصور، سیصد ضعیفه با چهره های مصمّم خشم آلود بیرون ریختند. چادرهای سیاه و روبنده های سفید داشتند. بسیار در زیر دامن یا در میان دستهایشان تپانچه گرفته بودند. مستقیم به سوی مجلس رفتند و در آنجا اجتماع کردند و از رئیس مجلس خواستند تا همه را به حضور بپذیرد. تعدادی از زنان را به مجلس راه دادند. برای این که رئیس مجلس و همقطارانش کوچکترین تردیدی در مقصود آنها نداشته باشند، مادران، همسران و دختران محجّبۀ ایرانی تهدیدکنان تپانچه های خود را نشان دادند. روبنده های خود را کنار زدند و گفتند اگر نمایندگان در ایفای وظیفۀ خود برای پاسداری از آزادی و سربلندی ملت و کشور ایران تزلزل نشان دهند با همین تپانچه ها شوهران و پسران خود را خواهند کشت».
در سالروز انقلاب مشروطه یاد و خاطره زنان شجاع ایران در صدر مشروطه و بعد از آن، مجاهدان دلیر و پیشگامان جنبش برابری و شیرزنان آزاده ای را گرامی می داریم که در روزهای سیاه مردسالاری و استبداد و استعمار، پرچم رهایی زن ایرانی را برافراشتند و برای آزادی وطن از یوغ خارجی و استبداد شاه و شیخ دین فروش خطر کردند. زنانی که نقش شان زینت بخش تاریخ وطن شد و بی گمان نام و آوازه مبارزات آنها مشعل درخشانی است فرا روی زنان مبارز و مجاهد ایران زمین که در نبرد آخرین با دیکتاتوری زن ستیز آخوندی نقش شایسته فرماندهی و رهبری مبارزه تا پیروزی را در دست دارند.
