بی بی مریم بختیاری (زاده ۱۲۵۳– درگذشته ۱۳۱۶) یکی از زنان پیشگام و تأثیرگذار تاریخ معاصر ایران است؛ زنی که نه‌تنها در انقلاب مشروطه نقش‌آفرینی کرد، بلکه از پیشگامان مطالبه حقوق زنان و از مدافعان ملّی ایران در برابر اشغالگران روس و انگلیس در جنگ جهانی اول بود. او خواهر سردار اسعد بختیاری بود و با تشویق‌ها و حمایت‌هایش نقشی مستقیم در فتح تهران و پیروزی انقلاب مشروطه در ۲۵ تیرماه ۱۲۸۸ داشت.
بانویی که فنون جنگ را آموخت
بی بی مریم از کودکی زیر نظر پدرش، حسینقلی‌خان ایلخانی، و برادرانش فنون نظامی، تیراندازی و سوارکاری را آموخت. زندگی در ایل بختیاری و پیوند خانوادگی با علیقلی‌خان چهارلنگ، از سران ایل، باعث شد گروهی سوارکار در اختیار او باشند. همین توانایی‌ها بعدها در مبارزه با قزاق‌های روس و نیروهای انگلیسی به کار آمد و او را به چهره‌ای استثنایی در میان زنان ایران تبدیل کرد.
حضور در فتح تهران
در روزهای حساس پیش از فتح تهران، بی بی مریم مخفیانه با عده ای سوار به پایتخت آمد و در خانه‌ای مشرف به میدان بهارستان مستقر شد. به محض آغاز حمله سردار اسعد، او از پشت‌بام خانه که مشرف به میدان بهارستان بود، به نیروهای قزاق وابسته به محمدعلی شاه قاجار شلیک کرد و همراه سواران بختیاری در نبرد با قوای قزاق پشتیبان محمدعلی شاه شرکت نمود. این حضور شجاعانه محبوبیت او را در میان ایل بختیاری چندین برابر کرد و لقب پرافتخار «سردار مریم» را برایش به ارمغان آورد.
پناهگاه آزادی‌خواهان
خانه بی بی مریم در روزگار پرآشوب جنگ جهانی اول، مأمن بسیاری از آزادی‌خواهان و رجال سیاسی بود؛ از جمله علامه دهخدا، ملک‌الشعراء بهار و وحید دستگردی که تحت تعقیب نیروهای انگلیسی قرار داشتند. او حتی در ماجرای تحمیل قرارداد اوت ۱۹۱۹ و کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ نیز علیه سیاست‌های استعماری انگلیس ایستاد.
ارتباط با دکتر محمد مصدق
زمانی که دکتر محمد مصدق پس از کودتای ۱۲۹۹ از حکومت فارس برکنار شد، به منطقه بختیاری رفت و مدتی مهمان سردار مریم بود. او بعدها بارها از بزرگواری و ایستادگی این بانوی شجاع یاد کرد و نام او را در کنار قهرمانان ملی ایران نشاند.
نخستین خاطرات زن ایرانی
یکی از برجسته‌ترین میراث‌های بی بی مریم، نگارش خاطرات شخصی‌اش است. او از معدود زنان ایرانی بود که به قلم خود از وضعیت زنان، رنج‌ها، محرومیت‌ها و مسائل اجتماعی و سیاسی عصر قاجار و پهلوی سخن گفت؛ نوشته‌ای که امروز همچون سندی تاریخی ارزشمند باقی مانده است.
پایان پرغصه یک زندگی قهرمانانه
بی بی مریم بختیاری، سه سال پس از تیرباران فرزندش، علیمردان‌خان بختیاری به دستور رضاشاه، در اندوهی جانکاه درگذشت. او در سال ۱۳۱۶ در اصفهان چشم از جهان فروبست و در قبرستان تاریخی «تخت پولاد» آرام گرفت؛ جایی که یاد و نامش همچنان زنده است.